L' atuzlaedje del Ranteule a skepyî al novelan 1994-1995, cwand Lorint Hendschel sicrijha a Lucyin Mahin tot fjhant ene sôre di gazete-gazete, wice k' on djåzéve des grossès aiwes el Walonreye et dji n' ti sai d' tot cwè.

Li prumire imådjete del Ranteule, adjinçnêye pa Lorint Hendschel.

Ele a vnou å monde dins les rîles, so èn atåvla da Stefane Kertinmont, dizo l' cogne d' ene Soce Nén Recwårlante, al difén di 1995.

Li prumî buro esteut:

• Stefane Quertinmont, prezidint manaedjeu.
• Lorint Hendschel, vice-prezidint, mwaisse-eplaideu del gazete.
• Tiri Dumont, peneu, meteu e pådje del gazete.
• Pire Otdjåke, cwårlî.
• Lucyin Mahin eyet Eric Dumont, mimbes askepieus.

Ele a stî metowe so pî po "fé do walon ôtmint". Eyet purade :

• po tuzer å rfondaedje do walon.
• po spåde li walon emey tos les dmorants et les dmanantes del Walonreye, copuvite les djonnes.
• po fé djåzer, cåzer eyet dvizer walon, aprume pazès waloneus, et sayî eto avou les raprindisses.

Li deujhinme imådjete, dessinêye pa Stefane Quertinmont.

E 1996-1997, li Ranteule a roté pa l' ovraedje di ses mimbes askepieus, åtoû del gazete do minme no, des "raploûs des Gayoles di Djili" sol rifondaedje, et del riclame po fé des noveas mimbes.

Å raploû do 20 di måss 1998, a Bietris / Bertrès, li Ranteule, ki conte adon ene vintinne di mimbes, fourit retcherpintêye e cénk pougnêyes di bouteus:

1. tåvlotêye eplaidaedje del gazete (S. Quertinmont P. Otjacques);
2. tåvlotêye rifondaedje (L. Hendschel, L. Mahin, J.P. Hiernaux);
3. tåvlotêye diccionairaedje (T. Dumont);
4. tåvlotêye atôtchance politike (J.Cl. Somja, J. Viroux, Y. Paquet);
5. tåvlotêye vindaedje (M. Gabriel).

Di hintche a droete: S. Quertinmont, P. Otjacques, J.C. Somja, M. Gabriel. 

E moes d' måss 1999, va gn aveur ene novele ekipe di moenneus, dizo l' presidince da Y. Paquet. Li Ranteule s' a ecråxhî et conte adon 40 mimbes. Les raploûs s' fijhèt asteure a Djiblou, k' est mî metou o mitan del Walonreye. C' est eto a Djiblou ki les soçnaedjes del Ranteule si vont enonder, metou so pås so fotches pa Y. Paquet, aspalé pa P. Gilles å cminçmint, pu pa C. Tombeur eyet les Chnapans di Djnape. C' est li cminçmint d' on nouzome ovraedje po l' ehåyaedje do statut do walon, wice k' on va arinner les politikîs (des comenes, del Redjon Walone, do Govienmint federå), les tchanteus et les djoweus d' teyåte e walon, les responsåves di l' acsegnmint et des medias, po waitî di renonder li walon e scole, les emissions e walon, et hay vos nd åroz. E 2001, li Ranteule, avou les Walons Scrijheus d' après l' Banbwès, vont aler trover Mme Nabbolz-Heideger, evoyeye do Consey di l' Urope, po lyi mostrer les pondants et les djondants do statut do walon el Walonreye.

Di hintche a droete: C. Tombeur eyet Y. Paquet.

Sol minme trevéns, (1999-2001), li Ranteule va eplaidî "Li calindrî walon". Bråmint des Ranteulîs vont scrire on boket di "Qué walon po dmwin", parexhou e 1999. Les deus ovraedjes sont-st adjinçnés pa L. Mahin eyet M. Gabriel. Li plake "Emacralaedje" avou s' tite e rfondou, produte pa P. Otjacques e 2000, va stitchî l' Ranteule dins l' monde des eplaideus d' muzike e walon. Todi so ces etrevéns la, li Ranteule gazete publeye ene rawete, les Belès Letes, avou des tecses e walon classikes, relîs pa B. Louis.

Di hintche a droete: Li plake "emacralaedje; B. Picard, ki tchante disso, l' essegne del rawete "Belès Letes" del Ranteule gazete, B. Louis, si mwaisse-sicrijheu.

Gn ourit eto, e 2000, li coferince pa J.P. Hiernaux et J. Marquet, deus professeurs di sociolodjeye ki nos djåzît, e Noû-Lovin, des novelès dujhances so l' riloucaedje del moirt. Eyet l' cine da J.P. Dumont, todi e Noû-Lovin, sol Hongreye (2003).

Di hintche a droete: J.P. Hiernaux eyet J.P. Dumont.

Dilé tot ça, gn a ossu bråmint des ovraedjes ki des Ranteulîs fjhèt, sins esse dimandés direk pal Ranteule. Riloukîz l' istwere do Rfondaedje (e francès) po ls accions a vey avou l' ehåyaedje do walon. Gn a, avou, des boutaedjes pus classikes di sacwants Ranteulîs foû del Soce, mins ki sont rprins dins l' pordjet d' esse ricnoxhous come Soce d' Educåcion Permaninte, ene idêye metowe en alaedje pa Y. Paquet, come les scoles di walon di Hesta da A. Delporte, eyet les copinreyes del Viye Såm (J. Baccus), di Houfalijhe (A. Lamborelle), di Bietrès (P. Otjacques), et di Djnape (C. Tombeur). Dispu 2000, Y. Paquet aponteye avou Canal Zoom ene emission d' tévé "Què diss ?" ki rexhe tos les moes.

Costé eplaidaedje, li gazete "Li Ranteule" rexhe (a pô près) tos les troes moes, amontêye pa P. Otjacques eyet T. Dumont. E 2001, ele s' a atchté des noûs mousmints, pu rivni a des pus economikes e 2002.

Ritchaboraedje di l' essegne del Ranteule, fwait pol Ranteule-gazete, mins on pô trop grandiveus po nosse tene boûsse.

Les diferinnès covietes del Ranteule-gazete.

Gn a yeu eto on prumî limero d' ene pitite coleccion di scrijhaedjes di Ranteulîs: "Ya basta et vos nd åroz" da Y. Paquet.

Costé rfondaedje, L. Mahin dene ene coferince o Noû-Lovin e måss 2001, et rwaitî comint çk' on vike, 10 ans après l' enondaedje di l' idêye do rfonde li walon. E mwaisse-raploû d' octôbe 2001, li tåvlotêye Rifondaedje (L. Mahin, T. Dumont, L. Hendschel, P. Sarachaga) est renondêye. E setimbe 2001, les scoles do Noû-Lovin, kiminceyes èn an dvant pa L. Hendschel, sont-st a mitan e rfondou.

Di hintche a droete: L. Hendschel, T. Dumont, L. Mahin, P. Sarachaga.

L' avançaedje do pordjet "Rifondou Walon", divnou asteure on "produt fini", doet fé pår ripinser li filozofeye do boutaedje del Ranteule po les 4 anêyes a vni, la k' i gn årè on novea prezidint.

El lûte del Ranteule est, divant tot, democratike. Nos nos batans po fé viker nosse lingaedje, nén pask' il est l' pus bea del daegn, mins paski les djins ont l' droet d' eployî l' lingaedje ki volnut, minme si c' est on ptit.

On payis ki rneye ès culteure si rneye luminme et n' såreut tni s' plaece dins l' economeye, el sociål, evnd. El lingaedje walon est ene pårt del tuzance walone. Eto, el walon, come tos les ôtes lingaedjes del Walonreye, est epoirtant po basti ene Walonreye ki sereut vicante, sipitante, binåjhe d' aveur ene idintisté etot dmorant drovowe ås ôtès culteures.

Ça fwait ki l' Ranteule n' est nén siconte do francès ni disconte d' èn ôte lingaedje, oubén èn ôte peupe mins ele vout fé rtrover ås lingaedjes del Waloneye el plaece ki lzî rvént, sins onk sipotchî l' ôte.

Li Ranteule ni vout nén foircî les djins a dvizer walon mins ele si vout bate po fé respecter el droet des djins ki volnut viker dins leu lingaedje et fé ricnoxhe el walon dins les mintalités come dins l' tecse del liwè.

Si nosse lûte est democratike, nosse manire di contrubate el doet esse eto. Dj' ô bén k' i nos fåt todi cachî a respecter l' ôte. Nos n' lûtans nén conte des djins mins conte des idêyes ou des sistinmes ki rabaxhnut les djins ki cåznut des ptits lingaedjes.

L' idêye del Ranteule po les lingaedjes del Walonreye doet esse metowe e dalaedje pa les otorités ki ça lzî copete, soeye-t i l' "Cominålté Walonreye-Brussele", soeye-t i li Redjon Walone.

Eto, "Li Ranteule" dimande ki les ponts ki shuvèt soeynuxhe erconoxhous oficirmint :

El lingaedje oficire del Walonreye est l' francès.

Les lingaedjes nacionås del Walonreye sont : el francès, el walon, el picård, el gåmet, el tchampnwès eyet l' lussimbordjwès.

Li Ranteule a des såmes k' i gn a nole ôte soce ki disfind el Walonreye :

• Fé viker les Walons dins ene cominålté linwistike wice kel walon sereut on lingaedje di tos les djoûs. Li Ranteule est presse a sotni tos les djins ou totes les soces ki lûtnut a pô près dins l' minme sinse po l' walon.
• Aspoyî po raprinde el walon ås pus djonnes.
• Aspoyî so l' unité des Walons et del langue walone.

Estatutairmint, Li Ranteule est po k' on rfonde li scrijhaedje do walon, et k' i gn åye pus k' onk. C' est on mwaisse-pont si on vout schaper nosse lingaedje. Ça n' vout nén dire k' i fåt esse dogmatike po fé ça, mins k' il est dmandé ås mimbes del Ranteule d' aveur les idêyes lådjes so ç' pont la et d' admete ki c' est onk des buts del Ranteule, minme si on n' vout nén bouter a ci tcherete la luminme.

On Ranteulî si doet di disfinde sins balziner l' idêye k' i gn a ENE cominålté walone, houte di nos diferinces, et ki dji dvans, po sorviker, aprinde a nos aschoûter n' on l' ôte, et a cåzer eshonne e walon, sins nos muchyî padrî les frontires d' ene province oubén d' on clotchî.

Lon d' nos distrure, ça nos aritchirè, et ça nos rindrè pus stocaesses po mostrer l' foice des waloneus.

Binamé soçon, binamêye soçondje,

Come vos l' savoz ddja bén, li Soce "Li Ranteule" boute po ki l' walon ridvegne on lingaedje "normå" divins l' Walonreye did dimwin.

Copurade:

1. K' i soeye cåzé inte tos les waloneus (c' est ça nosse prumire comene langue).
2. K' i soeye raprin pazès djonnes, minme les cis ki n' vikèt nén dins on ptit viyaedje, minme les cis ki n' sont nén Walons di stok, minme des cis ki dmorèt foû del Walonreye (a Brussele, e Flande, a l' etrindjî).
3. K' i soeye ricnoxhou come on lingaedje po-z ovrer avou, et-z atôtchî les djins, pa totes les estitucions politikes ki manaedjèt l' Walonreye come ça s' a fwait, metans, lanawaire, el Catalougne.

Po ça, nos avans bråmint bouté po k' on oye et etinde li walon å posse et al tévé, k' on l' voeye so l' Etrernete, et k' on l' sicreye d' ene seule manire, ki rascovere tos les accints do 20inme sieke, ki nos lomans tot biesmint " walon " (eneviè walon di Xhoutsiplou u Loucsilû).

Nos savans ki vos avoz des idêyes ene miete ki rshonnèt ås nosses.

C' est po ça ki nos vos priyans, li semdi prumî d' måss a 4 eures di l' après-nonne, djusse après l' Mwaisse-raploû del Ranteule, al coferince sol Hongreye da Jean-Pierre Dumont al Fondåcion Walonne Pierre-Marie et Jean-François Humblet, corti do cok hardi, vete voye n° 20, å Noû-Lovin. Après l' coferince, vos nos pôroz dire si vos vloz divni mimbe di nosse soce.

Si vos cnoxhoz ddja nosse soce assez, et vleur direk esse prezinté å mwaisse-raploû d' måss, evoyîz todroet vosse candidateure å prezidint, Yves Paquet, 165, rowe di Lonzêye, 5030 Djiblou, divant l' prumî d' fevrî 2003 (on pô pus tård et c' est co bon).

Dji vos sohaitans ene boune anêye avou tot çou ki vos vloz po vs fé plaijhi: ene petante santé, do bouneur a floxhe, di l' amour a banslêyes, et bråmint des cwårs, des çanses, des skelins et des sôs.

Li Ranteule gazete, po 2004: todi 08 EUR å conte 068-2204305-07.

Li Ranteule rivént å sourdant d' ses amours.

Po sayî do fé plaijhi å pus di soçons ki s' pout, li Ranteule va ene miete candjî si adjinçmint:

Li Ranteule S.N.R. [ASBL].

Les mimbes del Ranteule S.N.R, u soçneus [membres effectifs], ça ridvént les mimbes askepieus eyet les cis ki boutèt so li rfondaedje, u scrijhèt des bokets rimetåves e rfondou. I payèt leu scot al soce ki serè di 100 liårds (100 euros). On pout rabaxhî po les cis ki n' ont waire di cwårs, et ki boutèt pol soce: fé l' gazete u eplaidî timpesse des sacwès (rimetowes) e rfondou. Li lingaedje d' atôtchance del soce serè li (rfondou) walon, mins li gazete serè mitan-mitan come divant.

Li Ranteule, soce sins papîs [société de fait].

Les Ranteulîs, c' est les mimbes d' ene soce " de fait " (sins papîs) do minme no, et ki payèt èn abounmint d' sotneu(se) di 15 euros. Il ont l' gazete come tertos, et i plèt fé leus ovraedjes pol walon avou l' " label " Ranteule (s' i vlèt), tot respectant les clawes del tchåte do Ranteulî. I n' plèt nén discåzer ni cdjåzer li rfondou, et co moens racoler des djins po-z esse disconte. Gn årè pupont d' bate di dvizes so les tecnikes do rfondaedje (metans l' ôrtografeye) ådfoû del tåvlotêye "Rifondaedje". Come di djusse, les Ranteulîs ont tot ådjeu [toute latitude] di scrire avou les walons coinreces (diyalectås) k' i voeyèt l' pus voltî.

Les soçons [membres adhérents], c' est totes les djins ki payèt l' abounmint ordinåre al gazete, dj' ô bén: 10 euros l' anêye.

Li gazete.

Les gazetes " Li Ranteule " (li soûmint del soce) seront-st adjinçnêyes a tinzayeure. Pire Otdjåke dimeure mwaisse-sicrijheu, et relére les bokets eyet l' môde di scrijhaedje (rifondou u coinrece). Lucyin Mahin u Pablo Saratxaga, onk des deus, aprestêye ene novele coirnêye " Sol Daegntoele " ki mostere çou k' i gn a yeu d' noû so l' Etrernete (aprume çou k' a stî fwait påzès Ranteulîs) les dierins troes moes. Li copeye emile doet ariver a Pablo al mitan do troes-moes (15-02; 15-05...). I dmeure 8 djoûs å Pablo po rcoridjî et avoyî a l' epådjneu: soeye-t i li Djozî Schoovaerts (ki pout eto mete des imådjes a s' môde), soeye-t i li Tiri Dumont (Ranteule dins li stîle come divant). Djozî u Tiri divèt revoyî les bounès pådjes a Pire co ût djoûs pus tård (01-03, 01-06...). Li coirnêye des bindes d' imådjes serè fwaite pa Dj. Schoovaerts (si possibe avou scrijhaedje des bouyotes e rfondou på Pablo). Li Ranteule divreut esse dins l' boesse ås letes di l' abouné (êye) pol 15 do dierin moes do trimesse. Po ratraper li rtådje, li Ranteule k' arivrè li 15-06-03 pôreut esse ene dobe (24 pådjes), avou ene coirnêye " Belès letes " relîte på Lucyin, et motoit ene coirnêye "Croejhete". Li Lucyin est metou po rwaitî ki les bouteus fwaiynuxhe bén leu bouye come il a stî dit, et les tijhner et lzès stombyî [" tisonner ", aiguillonner] s' il astchait - mins sins lzî fé trop må -.

Les cwårs, les çanses et les liårds.

Po rserer les coirdeas del boûsse, l' administråcion del Ranteule si frè purade pa l' Etrernete. Gn a k' les administreus foû Etrernete ki seront atôtchîs pa lete. Les avis ås ôtes mimbes si front pa l' Aberteke del gazete. Gn årè cåzu pupont d' costindjes foû del gazete. Li cwårlî est l' seul a poleur " furler " les çanses del soce.

Les tites d' oneur (les sclåves del soce).

(si les administreus et les cis k' c' est, volnut bén. Co a-z aveuri li 11 d' octôbe 2003 a 15 e, en ene plaece a decider pa P. Otdjåke; dj' atåvele Waterlo, so les waibes da Olivî Esnaux).

Po les papîs k' i fåt, li prezidint serè l' Lucyin Mahin, li vice-prezidint Francis Baudoux, li peneu Pablo Sarachaga, li cwårlî Pire Otdjåke. Les ôtes administreus (pol moumint): Djan-Pire Dumont eyet Tiri Dumont. On dmandrè å mwaisse-raploû ki vént ki l' Lorint Hendschel rissoeye administreu, et Olivî Esnaux el divni.

Politike d' arinnance.

Tos les grands decidaedjes del soce seront-st eplaidîs pa Lucyin sol waibe del Ranteule.

On-z a di tote foice dandjî d' ene " atôtcheuse " (arinneuse, comunikeuse) ki n' est nén oblidjeye di saveur li walon, mins ki doet bén saizi li såme do rfondaedje, et fé del riclame po, et dire çou k' c' est, tos tchamps tos payis, mins purade foû des soces di waloneus. E ratindant, on dmandrè å Francis et Olivî di co fé cisse bouye la.

S' on-z a l' tins d' aler trover des djins k' ont-st on pwès dins l' manaedjmint del Walonreye, on tchoezixhrè purade les cis ki boutèt dins l' monde economike (ministere a vey avou les eterprijhes u eterprindeus, patrons d' societés, evnd) ki les cis k' ont a vey oficirmint avou l' tuzance (culteure) et ki sont-st aloyîs al Kiminålté " francesse " Walonreye-Brussele. Li dierinne prezidince a bouté a make po-z ariver a ene sacwè avou ces djins la, sins waire d' adierça (rezultat).

Li Ranteule 2004-2010

Riwaitî ene erî po vey pus clair po ravancî.

Li Ranteule a skepyî la ttaleure dijh ans a pårti des idêyes so li rfondaedje k' avént metou eshonne, a pårti do moes d' octôbe 1993, Lorint Hendschel et Tiri Dumont, eyet Lucyin Mahin.

Li mwaisse-atuze, c' esteut d' ehåyî l' walon shuvant les teyoreyes do "language planning" da Tauli.

Ehåyî li coir do lingaedje ("corpus planning"), c' est aveur ene seule sicrîte fôme po tchaeke mot. C' est eto rashonner les noûmots ki s' fwaiynut håre et hote, et endè fé des noveas s' il astchait.

Ehåyî li statut del langue ("statut planning") c' est waitî k' ele soeye ricnoxhowe come on lingaedje idintitaire del Walonreye, k' on djåze al tévé et å posse, k' on-z aprind ezès scoles, k' on s' endè sieve dins l' administråcion.

Bråmint d' l' ovraedje pol pougneye di bråves ki vlént hertchî cisse tcherêye la, ene miete pezante po leus ptitès frålès spales.

Cwè çk' on a diercî so dijh ans ? Wice a-t on fwait berwete ? Eyou çk' on-z a fwait kine?

L' atôtchance e walon ådvins del soce.

C' est sapinse a mi -- dit-st i l' fô -- li pus grande des wangnes. Tos les raploûs del Ranteule s' ont todi fwait e walon. Tot l' berdelaedje so Etrernete est e walon. Des djonnes (dji tuze a Pablo Sarachaga, Djôr Sfasie, mins eto Tiri Dumont et Michele Gabriel) s' ont metou a djåzer walon a cåze del Ranteule. Gn a nole soce -- apus ki les WASAB do Banbwès -- k' endè pout dire ostant.

Li monde do teyåte est li sconte-egzime tipike, la k' on continouwe a tchoûler sol manke di rnovelmint des pîces, mins ... e francès. Des djins des ôtès soces, divant l' felesse des Ranteulîs po ç' pont la, ont eto cmincî a tchafyî tenawete e walon, dins les raploûs waloneus, dabôrd k' il î pårlént todi francès dvant. Insi, les scoles des Relîs Namurwès si dnèt tofer avou l' prof ki djåze e walon. E 1985-1990, les raploûs des Relîs si fjhént li mitan do tins e francès.

Ni rovians nén li djåspinreye éndjolike "Viker" k' a rçû dipus d' 6000 messaedjes dispu 1999, 90 åcint sicrîts e walon.

L ' ehåyaedje do coir do lingaedje.

C' esteut d' mete d' assene les atuzes diswalpêyes pa Lorint Hendschel dispu 1992.

Po ça on-z fwait del bele ovraedje. L' uzance des betchfessîs a permetou d' aveur ene imådje des mots walons ki n' est nén pus lidjwesse ki namurwesse. Eto, on rtrove tevozè li vî scrijha di dvant 1900.

Avou l' apinse di disfafloter, on-z a asteure on scrijhaedje avou nén dpus d' accints k' el francès u l' espagnol, çou ki rsaetche a l' ôrtografeye do walon si ancyinne shonnance di "patwès".

Å djoû d' ouy, li "Cmon Scrît Lingaedje Walon" (Langue wallonne écrite commune) a on ptit no (rifondou walon), ene alomåcion politicmint comifåt e francès (wallon unifié) ene croejhete, on "Ptit Larousse" (http://moti.walon.org), ene eciclopedeye (http://wikipedia.walon.org), ene gazete ki rexhe tos les moes so les fyis, ene biblioteke di scrijhaedjes avou dipus di 100 scrijheus prezintés dizo cogne normålijheye, des programmes éndjolikes po si vos vloz bouter pår e walon so vosse copiutrece, et minme ene messe avou totes les assintes.

Kimincî e 2001, li coridjoe e rfondou walon n' est pus asteure ene saye di ptits informatikîs ki halcotèt zelminmes leus programes. Avou les ovraedjes et l' volté da Francis Baudoux, ki vout scrire dins les régues, esse léjhou pattavå l' Walonreye, sins diveur ricwester Tibî Meyî; gn a asteure on coridjoe ki les djins s' endè polèt siervi tertos, minme si vos estoz so Microsoft u so Apple, et pus fok so Linux. Bodjans nosse tchapea divant l' Pablo Sarachaga, li grand adjinçneu di tote l' informatike e walon. Ci n' est nén po rén ki TéléSambe l' a vnou trover e moes d' måss 2004, et fé on rpoirtaedje so s' boutaedje so les éndjoles.

Ene sifwaite ascoxheye d' avance so les ôtes pordjets come li "Walon Unifyî" da J. Viroux (1994) k' a dmoré astok u les dvant-pordjets di rfondaedje namurwès (Relîs d' on costé, Li Chwès d' l' ôte) u lidjwès (La Wallonne).

Tant k' a l' ehåyaedje do statut...

L' ehåyaedje do statut del langue.

Po les djins d' ådfoû, li walon a divnou podbon ene initité linwistike åjheymint ricnoxhåve. A cåze di l' ovraedje del Ranteule, elle a on côde ISO (wa), et ene imådje ki dmeure tofer so Etrernete pol voye des waibes des Ranteulîs.

Eto, cwand il a volou aprinde li walon po s' mete a djin el Walonreye, la k' i vneut d' ariver di Roumaneye, Djôr Sfasie a stî vey les waibes e rfondou. Et aprinde a djåzer et a scrire so nén co èn an !!!

Lanawaire, èn Irlandès a rashonné tos les mots d' walon (sicrîts e rfondou, eto ki rivnèt djourmåy dizo l' minme cogne) k' i gn a sol Daegntoele, avou l' idêye dirî l' tiesse di nos aspaler po fé ene ricoridjrece di grammaire. Ebén, end a trové dipus d' on miyon et dmey.

Les gazetes bedjes djåzèt asteure do walon come d' on ptit lingaedje, pus come d' on bastårdé francès (li dierin côp k' on-z a veyou dire ça pa on gaztî, c' esteut diviè 1997). Gn a minme yeu des esplikêyes bén fwaites so tos les pondants et les djondants do rfondaedje (Philippe Carozza, dins L' Avni do Lussimbork do 31 d' måss 2004)

Bén seur, ci n' est nén l' Ranteule tote seule k' a fwait bodjî les cayets. Gn a yeu eto l' bouye di l' UCW, avou li grand metingue di nôvimbe 1997 po k' on n' tape nén l' walon a l' ouxh del tévé.

Sins rovyî, hatche et matche:

• Les inketes da Michel Francard, po-z aveur sacwantès statistikes sol cåzaedje et l' coprindaedje do walon;
• Les deus tezes acviernêyes pa èn ôte prof d' univ, Jean-Pierre Hiernaux;
• Li ricnoxhance di l' asgurté d' on cmon walon pa sacwants idintitairisses come les cis del gazete "Toudi", u "Vivre en Wallonie".
• Et motoit bén eto l' egadjmint do minisse prezidint Van Cauwenbergh, u cobén li cossemaedje comerciål d' èn eplaideu come "Noir Dessin".

Ci n' est nén Mouze et les vås, mins li ptit candjmint est la. Gn a ni crik ni crak !

Cwè çki n' va nén dabôrd ?

C' est ki, si les djins riwaitèt li walon d' on bén meyeu ouy ki la nén co 20 ans, nén onk des grands adierças k' el Ranteule s' aveut metou a l' idêye, n' a stî djondou. Rén (u cåzu rén) n' a stî fwait po fé raprinde li walon ås efants. Nén onk des povwers politikes arinnés dizo l' prezidince Paquet (Redjon walone, comenes, ministere di l' acsegnmint, del culteure, et hay vos nd åroz) n' a bodjî li ptit doet po mete do walon dins si administråcion.

Ådvins del Ranteule, asteure, les cis ki s' ocupént di l' ehåyaedje do statut s' ont houwé evoye do pordjet di rfondaedje des askepieus del soce. Droldimint assez, åresse, ca comint oizeur dimander k' on mete do walon totavå si li scrijhaedje di ç' walon la candje a tchaeke viyaedje, adon avou tchaeke novea minisse, k' årè todi l' misse di disfinde si ptite coine do payis.

Po dire li veur wice k' il est, bouter å fén mitan des waloneus -- k' ont cåzu tertos tapé a l' abaxhe li pordjet "rfondou" -- et disfinde li normålijhaedje, ci n' est nén totes rôzes et totes viyoletes.

Aprume ki, dipus ki l' rifondou divneut bén etcherpeté, dipus ki les vî-waloneus araedjént après.

Gn ourit po cmincî, li papî da J. Lechanteur (SLLW) e 1996 (avou 34 côps li mot "patois" dvins), la k' i rfuze, platezak, et li rfondaedje, et les noûmots, et l' atuze ki l' walon est on lingaedje come èn ôte. Dabôrd ki Feller djåzéve, lu, d' ene «entité supérieure qu'il convient d'appeler "langue wallonne"».

"Li cmon scrît lingaedje des Walons, c' est l' francès", m' a-t i rdit R. Mouzon dins ene lete k' i m' avoya ene miete après k' il åye moussî el SLLW.

Après, c' est a l' UCW, ki les rfondeus ont stî rboutés pa les wårdiveus, tantea ki li pordjet di normålijhaedje UCW (å cmince, li minme k' el ci del Ranteule) a dmoré astok dispu 1997.

Adonpwis, c' est å CRLE (Conseil Régional des Langues Endogènes) ki li rfondou a stî evoyî å diale, paski ces djins la ont decidé noer so blanc e 2001, ki les cwårs des Walons n' irént k' a des scrijhaedjes ki mostrèt di ké coine k' i vnèt (dj' ô bén: sicrîts avou l' rashiaedje di l' accint do scrijheu, sorlon li sistinme Feller).

Dilé totes ces codånåcions a moirt do rfondou pa des djins k' ont direut bén "di mestî", on voet, ådfoû del Walonreye, des linwincieus ki voeyèt clair. Come ci prof la des Astureyes ki parvént a scrire tote ene lete e rfondou (adressêye a l' UCW). U co, come li teze da Nicolas Gérard, del KUL, ki rclame håynetmint kel voye del Ranteule et do rfondou est l' seule ki poye schaper nosse lingaedje, aprume pol fé raprinde dins les scoles.

Bén dabôrd, ké stratedjeye pol Ranteule dins les anêyes ki vnèt ?

Li crexhaedje del Ranteule foû del filozofeye des askepieus (1998-2002) a moenné a des mårgayes k' on n' vôreut pus rvey ariver. Minme s' i nos fåt dmorer a waire dins nosse soce, i fåt di tote foice ki les Rateulîs soeyexhe d' acoird kel riclame po li rfondou dimeure li prumî d' tot dins nosse soce.

- Minme s' i gn a waire di rzultats pratikes ? Après 10 ans, gn a co k' ene pougneye di djins ki savèt u ki vlèt scrire e rfondou!

- Li teze da Nicolas Gérard a mostré ki l' imådje del soce "Li Ranteule" est coplêye a l' atuze do rfondou. C' est l' ovraedje des rfondeus k' a fwait plaecî li Ranteule dins les cwate Institucions ki contèt po l' avni do walon (avou li SLLW, l' UCW et li CLRE. Et c' est les piceures del Ranteule k' i shonne å rcwereu ki pôrént motoit fé rexhe li walon foû di spexheur.

Eto, cwand il a volou aprinde li walon po s' mete a djin el Walonreye, la k' i vneut d' ariver di Roumaneye, Djôr Sfasie a stî vey les waibes e rfondou. Et aprinde a djåzer et a scrire so nén co èn an !!!

Lanawaire, èn Irlandès a rashonné tos les mots d' walon (sicrîts e rfondou, eto ki rivnèt djourmåy dizo l' minme cogne) k' i gn a sol Daegntoele, avou l' idêye dirî l' tiesse di nos aspaler po fé ene ricoridjrece di grammaire. Ebén, end a trové dipus d' on miyon et dmey.

Cwant anêyes fala-t i po l' acceptance do Feller pa tertos ?

Asteure, riwaitans on pô li tins k' ça a prin å "sistinme Feller", li "succes-story" do walon do 20inme sieke, po-z esse accepté pås oteurs walons.

Dj' a dvant mes ouys on "Clabot" -- ene gazete di Lidje ki moussive foû totes les samwinnes -- di 1919. Dj' ô bén: cåzu 20 ans après l' eplaidaedje pal SLLW des rîles da Feller. Ebén, gn a fok 10 åcint des scrijhaedjes ki shuvèt l' Feller. Li sistinme Feller n' a måy sitî adopté a 100 % pås Namurwès (les scrijhas "aî" et "en" et "n.n", "à" co eployîs ouy ni sont nén des piceures do Feller). E l' province do Lussimbork, ci n' est k' diviè 1975 k' on-z a yeu des scrijhaedjes e Feller. Fåt nén dmander !

Si li rfondou kimince a "passer" diviè 2020-2030, et esse eployî dins 90 åcint des tecses walons diviè 2050, ci sereut a pô près del minme tape.

Et c' est ça (li rfondou, li ci del Ranteule u èn ôte), u rén. On n' såreut rischeure ni schaper 300 "patwès" diferins ki n' sont pus djåzés ni transmetous ås efants.

C' est co ci tuza la ki m' recoraedje li pus.

E 2050, dji serè moirt et ramoirt mins c' est seur ki dji rirè dins ouve divins m' waxhea, tot tuzant a tos les cis ki s' ont ctapé po n' nén leyî li rfondou disclôre.

Lucyin Mahin, li 25 di djanvî 2004, divins: Li Rantoele lº 30, esté 2004.

Mwaisse-raploû del Rantoele, octôbe 2004.

Estént la: Djôr, Pablo, Tiri, Pire, Djozé, et mi dit-st i l' fô.

1. contes di l' anêye k' est houte:

gn a a pô près 1050 € el caisse.

- Les rintrêyes: abounmints + subzides del Kiminålté.

- Les rexhowes: imprimaedje et timbes po-z evoyî li rvowe.

Les mwaisses-raploujhisses vôtèt l' atchtaedje do "Coppens" walon-francès pol biblioteke del Ranteule (ene idêye da Pablo: les lives seront catchtés do novea catchet del Rantoele).

2. So atåvla da Djozé, po divni Rantoelî, gn a pupont d' intrêye "pårinnêye". Dabôrd, Djôr est di plin droet Rantoelî, come tos les cis ki boutèt so les mwaissès-idêyes del soce.

3. Apontiaedje del Ranteule-gazete:

3.1. Djozé divént mwaisse-sicrijheu (i relît et tchoezi les årtikes ki passèt, et les cinsurés). Come ça, i pout ataker l' gazete bråmint pus timpe. Les papîs divèt esse rintrés pol 15 di nôvimbe, fevrî, may eyet awousse. Gn a adon ene copeye e cogne PDF sol Daegntoele. Li 21 do minme moes, les flotches divèt aveur stî rcoridjêyes pås scrijheus d' papîs; ôtmint, c' est bernike.

3.2. On papî da Djôr tos les côps: "Les tuzêyes d' on påjhire Djambwès".

3.3 Ponts tecnikes:

* Rifonde li tite del Rantoele (pus "Ranteule", k' esteut do rfondou 96).

* Rimete a djoû l' Aberteke (pont fé d' riclame po les soces ki n' payèt nén ddja l' gazete). Endè fé pol Cåvea lidjwès, et po les copinreyes di Manhé (dierin djudi do moes) eyet d' Bastogne (troejhinme londi do moes). Eto po les scoles di rfondou a Bive (tos les mierkidis, 14-17 e., e moes d' måss et octôbe); po les djournêye ås lives do payis di Rdû (prumî wekene d' octôbe), eyet pol fôre ås lives di Gråce-Hologne (troejhinme wekene d' octôbe).

* Pire dimeure responsåve pol posse. C' est co todi lu ki fwait fotocopyî, k' agrafe et-z evoyî l' gazete, si possibe pol 15 di decimbe, måss, djun eyet setimbe.

4. Eplaidaedjes del Rantoele:

4.1. pordjet d' eplaidî "So l' Anuti" a Weyrich, avou li binddimådje "A l' Avesprêye" come rawete. On studeye les pondants et les djondants (Lorint, Djozé, Lucyin, Pablo, Michele Gabriel, Weyrich-edition). Djozé Fontinne et les "Toudi" pôrént eto dner on côp di spale (riclame, atôtchaedje des intellos).

4.2. so èn atåvla da Tiri, pordjet d' eplaidî "Je parle wallon" dins ene coleccion L'Harmattan so les ptits lingaedjes. Boutèt dso: Tiri (adrovaedje: on racourti di "Ké walon po dmwin" dins l' tuza di "Je parle franco-provençal"); Pablo (atôtchance des djins d' l' Harmattan po trover kî arinner), Lucyin (amontaedje do pordjet eplaidrece); Lorint (po dire åmen: si croejhete sereut l' soûmint do live).

5. Racsegnes so les sayes po spåde li rfondou:

5.1. Contaks avou l' province do Roman Payis: lete da Lucyin (å moes d' awousse) k' elzî dnéve ene modêye rifondowe do "Rok do Roman Payis" da Dunker. On contéve so Francis Baudoux u Olivî po fé avancî ç' pont la, mins i n' estént nén la.

5.2. Contaks avou l' novele minisse del culteure: li radjoû Pablo / Lucyin avou l' Atatchêye å Patrimoenne (djusse dizo l' minisse, eyet DIZEU l' CRLE), ça a foirt bén stî: c' est ene djonne ekipe ki nos rçûvnut 5 so 5, et shonner esse sol minme waxhlire ki nozôtes å dfaite do rfondou. Li CRLE serè bénrade ricandjî po tni conte des novelès voyes po diswalper les lingaedjes do payis (et nén seulmint les wårder). Les noûs ramons schovèt voltî !!!!

5.3. Li rfondou a l' eglijhe (dins les scrijhaedjes des tchants et lijhaedjes a messe):

* Djôr boute so l' idêye di des tecses e rfondou po des ofices d' avesprêye (tecses ratournés direk des lingaedjes soûmintreces des tchants, et nén do francès).

* L' Imprimatur po li Djneze: li fré d' l' Eveke n' åreut måy riçû l' modêye papî. Djôr lyi revoyrè co on côp.

5.4. Li "Ceke del Walonreye" (k' a schetlé evoye foû do Ceke di Lorinne, a Brussele): kimint l' atôtchî po-z espliker ås tchifs d' eterprijhes l' agrès do rfondou dins l' diswalpaedje economike del Walonreye ? On n' sait nén co, mins renonder l' idêye avou Jos Orenbuch, do Coirneu.

5.5. Riprinde contak avou les politikîs k' avént vnou a Djiblou. Djozé ritrove les nos et ls adresses, et ls evoyî a Pire. I dvrént rçure, al boune, li Rantoele-gazete.

5.6. Resconte des rfondeus avou Daniel Droixhe (atourné pa Djozé): c' est Djan-Pire k' åreut dvou emantchî çoula, mins i n' esteut nén la. On rvoerè cwè e moes d' måss 2005. Pire lyi tchôcrè des pouces a l' oraye s' el rescontere dins les bates di tchanson walone.

Alans rzè viè "l' Aberteke".

 Les pådjes do rfondaedje do walon.

 Prezintåcion do walon